01.03.2022

Қазақстан Республикасының тау-кенқұтқару қызметі биыл – 90 жылдық мерейтойын атап өтеді! Қызметтік мерейтойының қарсаңында кеншілер мен шахтерлердің қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз етудегі тау-кенқұтқарушылардың үлесі бағаланады, нәтижелері мен жетістіктері аталып өтеді.

Қазақстан Республикасындағы тау-кенқұтқару қызметін құрудың тарихы

Тау-кен өнеркәсібіндегі тау-кенқұтқару қызметі

Қазақстан Республикасындағы тау-кен саласы өнеркәсібіндегі мемлекеттік тау-кенқұтқару қызметін ұйымдастырудың бастамасы, 1932 жылдың мамыр айы болып саналады, Шығыс-Қазақстан облысының Риддер қаласында, осы қаламен аттас кеніште «Риддералтын» алғашқы тау-кенқұтқару бекеті құрылған болатын.

Содан соң 1933 жылы қыркүйек айында тау-кенқұтқару бекетінің базасында (13.02.1933ж. бұйрық № 87 «Риддералтын» мемлекеттік Риддер тау-кен зауытының комбинаты бойынша) бірінші тау-кенқұтқару станциясы құрылған болатын.

Авария туралы хабарламаны қабылдау. Тау-кенқұтқару бөлімшесінің шығысы, 1933 ж.

1934 жылы тау-кенқұтқару станциясы 4-ші әскерилендірілген тау-кенқұтқару взводы болып қайта құрылды, ал 1942 жылы 6-шы әскерилендірілген тау-кенқұтқару жасағының (ӘТҚЖ) жедел взводы. 6-шы ӘТҚЖ құрамына жедел взводтан басқа, нөмірлі Берикульск взводы және 6 қайтадан ұйымдастырылған бекеттер кірді: 1937 жылы - Белоусовск, Салаирск, Зыряновск, 1938 жылы – Артемовск, Центральный және Ақжал бекеттері.

1934 жылы Жезқазған кенішінде Өспен, Шығыс-Қоңырат, Байқоңыр және Майқайын кеніштерінде тау-кенқұтқару взводтарымен 10-шы ӘТҚЖ құрылды.

1937 жылы Ащысай және Қансай кеніштерінде тау-кенқұтқару бекеттері жұмыс жасай бастады. Полимтеталл кен орнындағы опырылған кеңістіктегі өздігінен жанудан Риддер кенішінде 1943 жылы болған жерасты өрті, полиметаллды рудалардың өздігінен жануға қабілеттілігі туралы қауіпті ескерту болды, осы уақытқа дейін ол өртқауіпті емес болып саналған еді. Осы жағдайдан соң, КСРО металлургия Наркоматы Қазақстанның және Орта Азияның түсті металлургия кәсіпорындарында полиметаллды және сирекметаллды тау-кен кәсіпорындарындағы өрткеқарсы қорғаныс және техника қауіпсіздігі мәселелеріне назарды күшейту керектігіне түрткі болды. 1943 жылы арнайы шешімнің негізінде, Текелі, Текелі СЦК, Миргалимсайск Ащысай ПМК, Фрунзе атындағы Қадамжай комбинаты және Қырғыз рудабасқармасының Ақ-Түз кеніштерінде 1943 жылы тау-кенқұтқару бөлімшелері қайтадан құрылған болатын.

Осылайша, Орта Азияның, Қазақстанның және Сібірдің түсті металлургия кәсіпорындарына қызмет көрсететін әскерилендірілген тау-кенқұтқару бөлімшелері 1943 жылдың соңында Текелі кенішінде шоғырланған 11-ші ӘТҚЖ штабының бірегей басшылық етуімен біріктірілген болатын. Осы ӘТҚЖ базасында 1944 Жылы Алматы қаласында Орта Азияның және Қазақстанның әскерилендірілген тау-кенқұтқару бөлімшелері (ӘТҚБ) құрылды.

1945 жылы оның құрамына Лениногорск (Риддер) және Жезқазған қалаларында шоғырланған бөлімшелер кірді. 1945 жылы Орта Азия және Қазақстанның ӘТҚБ штабы Алматы қаласынан Лениногорск (Риддер) қаласына ауыстырылған болатын, оларды біріктірді: 6-шы Лениногорск ӘТҚЖ, 10-шы Жезқазған ӘТҚЖ, 11-ші Текелі ӘТҚЖ, 14-ші Ащысай ӘТҚЖ және 15-ші Қанай ӘТҚЖ.

1947 жылдың 30 желтоқсанындағы № 52 КСРО ауыр өнеркәсіп Норкаматының бұйрығымен Ленинагор қаласындағы ӘТҚБ штабы Алтай, Сібір және Алыс Шығыс ӘТҚБ штабы болып ауыстырылды.

1957 жылдың 26 наурызындағы №503 Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Қаулысымен, Кеңестік халық шаруашылығының қайта құрылуымен байланысты Ленинагор (Риддер) қаласындағы ӘТҚБ штабы Шығыс Қазақстан ӘТҚБ штабы болып қайта аталды, мынадай бөлімшелерімен: 6-шы Лениногор ӘТҚЖ, 11-ші Текелі ӘТҚЖ, 22-ші Салайр ӘТҚЖ, 23-ші Зырян ӘТҚЖ және 28-ші Белоусовск ӘТҚЖ.

1966 жылдың 9 ақпанындағы №26 Қазақ КСР түсті металлургия Министрлігінің Бұйрығымен сәйкес ӘТҚБ-нің шатбының ішінде, Қазақстанның тау-кенқұтқару бөлімшелері мен тау-кен кәсіпорындары үшін өндірістік жөндеу-механикалық шеберханалары (ӨЖМШ) құрылды.

Авариялар туралы хабарламаны қабылдау. Лениногор ӘТҚЖ жедел шығыстары, 1953 ж.

1971 жылы 13 қыркүйегіндегі №340 Қазақ КСР түсті металлургия Министрлігінің бұйрығымен, Шығыс Қазақстан ӘТҚБ штабы және Орталық және Оңтүстік Қазақстан ӘТҚБ штабы түсті металлургияның ӘТҚБ штабы болып біріктірілді, бөлімшелері: 26-шы Жолымбет ӘТҚЖ, 27-шы Жезқазған ӘТҚЖ, 28-ші Ақшатау ӘТҚЖ, 29-шы Кентау ӘТҚЖ, 30-шы Лениногор ӘТҚЖ, 31-ші Зырян ӘТҚЖ, 32-ші Ертіс ӘТҚЖ, 33-ші Текелі ӘТҚЖ, 34-ші Золотушенск ӘТҚЖ және Майқайын жеке взводы.

Қазақ КСР түсті металлургия Министрлігі (ТММ) жақсы кадрлық потенциалға ие болды. Бөлімшелердің командалық құрамы әр бес жыл сайын Лининград және Мәскеу тау-кен институттарында, сонымен қатар Свердловск тау-кен техникумында біліктілікті жоғарлату курстарында қайта даярлықтан өтіп отырды. ӘТҚБ-нің жеке құрамы тек қана теориялық білім деңгейін ғана жоғарлатып қана отырмай, сонымен бірге тәжірибелік істерін және шұғыл жағдайлардағы тапсырмаларды білікті орындаудан да біліктіліктерін жоғарлатып отырды. Тек қана Қазақстан бөлімшелерінің арасында ғана емес, сонымен қатар КСРО-ның басқа да республикаларының бөлімшелерінің арасында тәжірибе алмасу мәселелеріне үлкен назар аударылды.

ӘТҚБ бөлімшелерімен жылсайын көптеген техногенді авариялар жойылды, сол кезде ондаған адамның өмірі құтқарылды және зардап шегушілерге алғашқы медициналық көмектер көрсетілді.

Тау-кен кәсіпорындарындағы ірі авариялардың пайда болған кезінде, оларды жоюға республиканың өнеркәсіп аумағындағы барлық тау-кенқұтқару бөлімшелері жұмылдырылды. Атап айтқанда, 1976 жылы желтоқсан айында Алтай аймағының Золотоушинск руда басқармасының Золотоушинск кенішінде ұзақ әрекет еткен өрт, сонымен бірге 1977 жылдың желтоқсан айында пайда болған және ұзақ уақытқа созылған Текелі тау-кен байыту комбинатының кенішіндегі эндогенді өрт жойлыған болатын. 1982 жылдың наурыз айында «Глубокий» кенішінде (Ащысай ТКБ, Кентау қ.) тау-кенқазбаларына карсты сулардың бұзып өтуінде, Қазақстанның ӘТҚБ бөлімшелерінің жеке құрамымен авариялық жұмыстардың үлкен көлемі жүргізілді.

Жерасты жағдайларындағы авариялық-құтқару жұмыстары

Одан басқа, ӘТҚБ жеке құрамы тек қана КСРО-ның ТММ қызмет көрсететін объектілеріндегі немесе өнеркәсіптің басқа салаларының өнеркәсіптік кәсіпорындарындағы аварияларды ғана жойған емес, сонымен бірге азаматтық сектордың объектілеріндегі аварияларды жою мен адамдарды құтқаруға жұмылдырылды.

1988 жылдың желтоқсан айында Армениядағы жер сілкінісінен соң, Ленинакан қаласына құтқару жұмыстарына 100 адамның көлемінде ӘТҚБ штабымен команда жіберілді, олар алдарына қойылған тапсырманы ойдағыдай атқарды. Тау-кенқұтқарушылардың үздіктері КСРО-ның үкімет наградаларымен марапатталды.

Армения ( Ленинакан қ.) 1988 ж.

1991 жылдың соңында өнеркәсіптік аудандардың, жекелеген тау-кенқұтқару жасақтары және КСРО-ның одақтық республиканың ТММ ұйымдарымен ӘҚТБ барлық штабтарының жалпы басшылығы КСРО-ның түсті металлургия Министрлігінің «Металлургқауіпсіздік» мамандандырылған өндірістік бірлестігімен (МӨБ) жүзеге асырылды.

«Металлургқауіпсіздік» МӨБ арқылы, әскерилендірілген тау-кенқұтқару бөлімшелерін мақсатты қаржыландыру, сол кезде ӘТҚБ бөлімшелерін сатылап қайта жарақтандырудың мәселелерін шешуге септігін тигізді. Осы кезеңде Р-12 типті респираторларына тау-кенқұтқару бөлімшелерін қайта жабдықтау аяқталған болатын, жаңа жабдықтар мен жарақтармен қайта жабдықтау басталды, заманауи авариялық-құтқару құралдарымен және көліктермен бөлімшелерді қамтамасыз ету тенденциясы қолға алынды.

КСРО-ның таралғанынан кейін, ондаған жылдардағы шаруашылық және экономикалық байланыстар бұзылды, ол кеңес дәуірінің барлық кеңістігіндегі әлеуметтік мәселелердің асқынуына және жалпы экономикалық дағадарысқа әкелді. Саланың көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындары мұндай күйзеліске төзе алмады және банкрот және жойылу процедураларын бастауға мәжбүр болды. Солармен қатар осы кәсіпорындарға қызмет көрсететін ӘТҚБ бөлімшелері құлдырай бастады. Балқаш ӘТҚЖ, Майқайын ӘТҚЖ толығымен өз жұмыстарын тоқтатты, бірнеше жылдардың ұзақтығында күзет режімінде болды және Жолымбет ӘТҚЖ, Кентау ӘТҚЖ, Ертіс ӘТҚЖ кезеңді жұмыс жасады. Осы күрделі жағдайларда ӘТҚБ командалық құрамы Қазақстандағы кәсіби тау-кенқұтқару қызметінің сақталып қалуы үшін қолдан келген барлық шараларды қабылдады.

90-шы жылдардың екінші жартысында бөлімшелермен басқарудың құрылымында реформалар жүргізілді. 1996 жылдың 11 қыркүйегіндегі №164 Қазақстан Республикасының өнеркәсіп және сауда Министрлігінің бұйрығымен Шығыс Қазақстанның ӘТҚБ штабы (Рудный қ.) жойылды, ал оның бөлімшелері Қазақстанның ӘТҚБ штабының (Лениногорск қ.) қарамағына кірді.

2000 жылдың 12 шілдесіндегі № 1061 Қазақстан Республикасының Үкімет Қаулысымен ӘТҚБ штабы оның құрамындағы тау-кенқұтқарушы бөлімшелерімен бірге, Қазақстан Республикасының энергетика, индустрия және сауда Министрлігінің ведомствасынан Төтенше жағдайлар жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігінің ведомствасына өтті. 2000 жылдың 17шілдесіндегі №167 ТЖ ҚР Агентігінің бұйрығымен «Кен» Әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны (РМҚК) құрылды.

Көмір өнеркәсібіндегі тау-кенқұтқару қызметі

Қарағанды көмір бассейніндегі алғашқы тау-кенқұтқару станциясы 1932 жылы ұйымдастырылған болатын, сол жылдың 1 қарашасында тау-кенқұтқарушылар көмір өнеркәсібінің объектілерін және кеншілердің еңбегін қорғау бойынша сөтке бойы кезекшілікті іске қосты.

Қарағанды бассейнінің алғашқы көмір шахтыларының құрылысымен қатар қиын экономикалық жағдайларда тау-кенқұтқару қызметі құрылды.

1934 жылы құрылған екі взводтан және үш тау-кенқұтқару бекеттерінен тұратын әскерилендірілген тау-кенқұтқару жасағының жабдығында, 25 жылдық пайдаланған мерізмімен Донбастан жеткізілген, алғашқы өртсөндірудің таңбалы, «DRAGER» фирмасының неміс респираторлары болды.

Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағанды көмір бассейнінің тау-кенқұтқарушылары бір уақытта қызмет атқарумен қатар, көмір шахтыларының аварияларға қарсы қорғанысын қамтамасыз етті, көмір қазуда Донбастан көшірілген кәспорындар мен мамандарының орналасуына тікелей қатысты.

Соғыстан кейінгі жылдары КСРО-да шет елдің тау-кенқұтқару жабдықтары мен газқорғау аппараттарына қарсы тұра алатын ұқсас жабдықтар өңделді, жетілдірілді және енгізілді.

1968 жылдан бастап 1988 жылдардың кезеңінде Қарағанды көмір бассейнінің тау-кенқұтқару қызметінің белсенді дамуы болды. Жекелеген тау-кенқұтқару взводтары біріктірілді және тау-кенқұтқарушылардың жасақтарына айналды, қызметтік және баспана ғимараттарынан кешендер салынды. Жеке және топтық қолданыстағы жылуға қарсы құралдар, жылжымалы және стационарлы азотты газификационды құрылғылар, жарылыстұрақты гипстік далдаларды тұрғызу үшін кешендер, жерасты өрттерін инертизациялау және қуатты өрттерді сөндіру құралдары, көбікті-ұнтақты сөндіру құралдары, жерасты өрттерімен күресудің жаңа, едәуір қуатты және жетілдірілген құралдары қызмет бөлімшелерінің жабдығында пайда болды.

Тау-кенқұтқару бөлімі шығысқа шығар алдында. Оқу шахтысындағы оқу-жаттығулар, 1953 ж.

Шахтыдағы зардап шегушілерге көмек көрсету бойынша жедел бөлімшелерде реанимациалық – шокқа қарсы топтары (РШҚТ) ұйымдастырылды. Аварияларды жоюдың және алдын алу тәсілдерінің сапалы жаңа әдістері, амалдары, тәсілдері өңделді.

Зардап шегушілерге көмек көрсету және құтқару, ең күрделі техногенді авариялардың салдарын жетістікпен жойған тау-кенқұтқарушылардың нақты көмегін, авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізген кезде кеншілер нақты сезінді.

Сонымен бірге Қарағандының тау-кенқұтқарушылары 1966, 1969 жылдары Алматыдағы селдің тасқыны мен жерсілкінісі кезіндегі авариялық-құтқару жұмыстарында қатысты, сонымен қатар 1988 жылы Ленинакан қ. (Армения) жерсілкінісі кезінде, Қарағанды ет комбинатындағы газдың жарылысында, Экибастұз ГРЭС-2-дегі, Баян-Ауыл мекеніндегі орман өртін сөндіргенде қатысты, Қарағанды, Саран, Теміртау қалаларындағы тұрғын үйлердегі тұрмыстық газдың жарылысында құтқару жұмыстарына қатысты.

Көмір шахтыларының жерасты қазбаларындағы аварияларда тау-кенқұтқару жұмыстарын жүргізу әрдайым үлкен қиындықтармен және қауіптермен ұштасады, ал тау-кенқұтқарушылар адами сипаттың жақсы қасиеттерін, яғни батылдық, қайсарлық, қиындыққа ұшыраған кеншілерді құтқару үшін басын қауіп-қатерге тігуге дайын болмаса, осындай қасиеттерді көрсетпесе оларды жетістікпен орындау мүмкін емес. Өздерінің кәсібилік борыштарын орындай отырып, авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізгенде әр жылдары 52 тау-кенқұтқарушы қаза тапты.

Кеншілерді құтқаруда көрсеткен ерліктері мен батылдықтары үшін және Қарағанды көмір бассейніндегі бірқатар күрделі авариялардың салдарын жетістікпен жойғаны үшін 1970-1972 жылдардың аралығында КСРО Жоғары Кеңесінің Жарғысымен, Қарағанды әскерилендірілген авариялық-құтқару жасағы Еңбек Қызыл Ту Орденімен марапатталды.

2000 жылдың 28 ақпанындағы №307 Қазақстан Республикасының Үкімет қаулысын орындауда, Төтенше жағдайлар жөніндегі Қазақстан Республикасының Агенттігімен «Қазақстан Республикасының көмір өнеркәсібінің әскерилендірілген тау-кенқұтқару бөлімшесі» РМҚК – ның базасында 2000 жылдың 19 сәуірінде «Көмір» әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі» Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны («Көмір» ӘАҚҚ» РМҚК) құрылды.

Республикадағы кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметтерінің құрылымын реформалау кезең-кезеңмен жалғасты және тау-кенді, көмірлі, мұнайгазды, өнеркәсіптің мұнай өңдейтін және химия саласында қауіпті өндірістік объектілерге (ҚӨО) қызмет көрсететін төрт авариялық-құтқару қызметтерінің бірігуімен 2007 жылы аяқталды.

2007 жылдың 30 қарашасында № 1154 Қазақстан Республикасының Үкімет қаулысымен Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар Министрлігінің құрылымында «Кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметтерінің орталық штабы» республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны («КӘАҚҚ ОШ» РМҚК) құрылды және соның құрамында «Көмір» Әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі» филиалы құрылды.

Өнеркәсіптік қауіпсіздік саласында өкілеттілік пен оған қызметті тапсырумен, материалдық резерв пен өнеркәіптік қауіпсіздіктен басқасы, жаңадан құрылған Қазақстан Республикасының инвестициялар даму Министрлігіне өтті, 2014 жылдың 6 тамызында №875 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарғысымен «Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқару жүйесінің реформасы туралы» Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар Министрлігі қысқартылды, оның өкілеттілігі Қазақстан Республикасының ішкі істер Министрлігіне тапсырылды.

2015 жылдың 16 шілдесіндегі №536 Қазақстан Республикасының Үкімет Қаулысымен Қазақстан Республикасының инвестициялар даму Министрлігінің құрылымында «Кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі» Республикалық мемлекеттік кәсіпорны («КӘАҚҚ» РМК) құрылды.

Монополияға қарсы реттеу шараларын, басқа да қорғаныс шараларды қосатын, сонымен қатар кәсіпкерлік қызметті ынталандыратын және мүмкіндіктерді кеңейтетін, бәскелестікті дамыту бойынша шараларды қоса ала жүретін, экономиканың кәсіпкерлік және инвестициялық тартымдылығы үшін жағдайды қалыптастыру, заңнамалық базаны жетілдіруге бағытталған Қазақстан Республикасында бәскелестікті дамыту бойынша қабылданған Қазақстан Республикасында мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, «КӘАҚҚ» РМК жекешелендіру және оны бәсекелестік ортаға тапсыру туралы шешім қабылданды.

Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігінің мемлекеттік мүлік және жекешелендіру Комитетінің 14.02.2019 жылдың № КбиП-1-1212- КбиП-707 хатына сәйкес, 2018 жылдың 24 желтоқсанындағы № 1/56 сату-сатып алу Шартының негізінде, Қазақстан Республикасының инвестициялар даму Министрлігі Индустриалды даму Комитеті «Кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметі» Республикалық мемлекеттік кәсіпорны, «Кәсіби әскерилендірілген авариялық-құтқару қызметтерінің республикалық орталық штабы» Жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне («КӘАҚҚ РОШ» ЖШС) сатылған болатын.

Республикалық бюджет қаражатын жұмылдырмай, қызмет көрсететін шаруашылық субъектілермен келісім-шарттарды жүзеге асырудан жеке кірістерінің есебінен «КӘАҚҚ РОШ» ЖШС өзінің қызметін жүзеге асырады.

Тау-кенқұтқару, атқыламаға қарсы, газқұтқару, профилактикалық және техникалық жұмыстар, сонымен бірге өрт сөндірумен байланысты жұмыстар, алғашқы медициналық көмек көрсету «КӘАҚҚ РОШ» ЖШС негізгі мақсаты болып табылады.

Бәсекелестік ортада жұмыс жасайтын және жеке меншік формасымен кәсіби тау-кенқұтқару қызметі әрі қарай да жетілдірілуі керек, жаңа құтқару құралдарымен және газқорғаныс аппараттарымен жабдықталуы керек, жерасты өрттерін сөндіруде аса тиімді тәсілдер мен амалдарды қолдануы керек, әртүрлі техногенді авариялардың салдарын жайылдырмауда заманауи технологияларды қолдануы қажет. Бір уақытта тау-кенқұтқару ғылымы да дамуы және едәуір дамыған елдердің тау-кенқұтқару қызметтерінің тәжірибелері қолданылуы керек.